דאס לעצטער - ערב יום כיפור - ליד

מרדכי געבירטיג (געבארן אין קראקא אין דעם 4טן פון אפריל תרל"ז (1877) ) איז געװען אַ דיכטער אין ייִדישער שפּראַך.

ער האט געוואוינט כל ימיו אינעם יידישן ארבעט'ס קווארטל אין קראקא און געארבעט שווער מיט מעבל, ער האט ניטאמאל געקענט קיין מוזיקאלישע נאטן און האט זיך פארנומען מיט מוזיק בלויז אין פרייע צייט, אבער דאך זענען זיינע לידער באליבט און געשעצט געווען ביים אייראפישען אידענטום אזש עס האט אפילו דערגרייכט צום ווייטן ניו יארק!

אין יאר תרצ"ו האט ער געשריבן דעם ברייט באקאנטער ליד "דאס שטעטל ברענט" ווי ער ברענגט ארויס זיין ווייטן בליק איבער די שרעקליכע מלחמה צייטן וואס ברענט אונטער די פיס, דאס ליד איז געווען אין יעדנ'ס מויל אינעם קריג'ס תקופה אלס אן העלדישער קאמפס ליד נישט צו שטיין מיט פארלייגטע הענט קעגן דעם שונא.

(ס'ברענט ברידער עס ברענט, אוי אונדזער שטעטל נעבעך ברענט,

בייזע ווינטן מיט ירגזון,רײַסן ברעכן און צעבלאָזן

שטאַרקער נאָך די ווילדע פֿלאַמען

אַלץ אַרום שוין ברענט !

און איר שטייט און קוקט אזוי זיך, מיט פֿאַרלייגטע הענט

און איר שטייט און קוקט אַזוי זיך, אונדזער שטעטל ברענט.

ס'ברענט, ברידעלעך ס'ברענט, אוי אונדזער שטעטל נעבעך ברענט,

ס'האָבן שוין די פֿײַער צונגען, ס'גאַנצע שטעטל אײַנגעשלונגען,

און די בייזע ווינטן הודזשען,

ס'גאַנצע שטעטל ברענט !

און איר שטייט און קוקט אזוי זיך.....

ס'ברענט ברידעלעך ס'ברענט, אוי ס'קען חלילה קומען דער מאָמענט

אונדזער שטאָט מיט אונדז צוזאַמען, זאָל אַוועק אין אַש און פֿלאַמען,

בלײַבן זאָל ווי נאָך אַ שלאַכט,

נאָר פוסטע שוואַרצע ווענט.

ס' ברענט ברידעלעך ס'ברענט, די הילף איז נאָר אין אײַך אַליין געווענדעט,

אויב דאָס שטעטל איז אײַך טײַער, נעמט די כלים לעשט דאָס פֿײַער,

לעשט מיט אַײַער אייגן בלוט,

באַווײַסט אַז איר דאָס קענט.

שטייט נישט ברידער אָט אַזוי זיך, מיט פֿארלייגטע הענט !

שטייט נישט ברידער, לעשט דאָס פֿײַער,

אונדזער שטעטל ברענט !)

אין 1942 - אלט זייענדיג 65 יאר - איז ער דערשאָסן געװאָרן פֿון די נאַציס אין קראָקע.

ó

פאלגענד איז די לעצטער ליד וואס איז פערפאסט געווארן ביי מרדכי געבירטיג, אין דעם ליד קלאגט ער אויפ'ן חורבן פון זיין וואוין-ארט קראקא.

ערבֿ יום-כּיפּור, שוין טריבלעך אין גאַס,
די זון רויט פֿון בושה, צי אפֿשר פֿון כּעס
אַראָפּ ערגעץ נידערט - דעם מערבֿ-זײַט הימל צעברענט.

ס´איז ערבֿ יום-כּיפּור, נאָך מנחה פֿאַרנאַכט,
און דאָ שטייען שולן, ווי תּפיסות פֿאַרמאַכט,
אויף זייערע טויערן די שלעסער ווי קייטן אויף הענט.

ערבֿ יום-כּיפּור, שוין מערבֿדיק נאַכט,
די ײִדישע געסלעך פֿון שׂונא באַוואַכט,
ווי קינדער פֿאַרשעמטע פֿאַרחידושטע שטייען אַצינד,

– געוווֹינט איצט פֿון שולן צו הערן געזאַנג -
דערהערן פֿון זעלנערישע שטיוול דעם גאַנג,
דאָס קנאַלן פֿון ביקסן, דאָס סקאַמלען פֿון היימלאָזע הינט.

ערבֿ יום-כּיפּור - ווי לאַנג נאָך, ווי לאַנג?
אין ײִדישע גאַסן אַ טומל, אַ דראַנג
פֿון אַלע זיַיטן, ראָגן, דער עולם צום דאַווענען שפּאַנט,

די בענק און די שטענדערס אין שולן באַזעצט -
הײַנט שטייען זיי ליידיק, פֿאַרשעמט און פֿאַרלעצט
זינט הונדערטער יאָרן דאָס ערשטע מאָל הײַנט אַזאַ שאַנד.

ערבֿ יום-כּיפּור ! אַ מנין די צאָל
פֿאַרשפּאַרט אין אַ שטוב ווי אין שפּאַניע אַמאָל,
געהילט אין טליתים - אין דרויסן שטייט איינער און היט.

בײַם שיַין פֿון אַ יאָרציַיט, וואָס ברענט אויף דער שאַנק,
דערהערט זיך אַ קול, אַזאַ טרויעריק געזאַנג,
דערהערט זיך דאָס ליד, דאָס אַלטע מאַראַנישע ליד.

אוי, אוי-אוי, אוי-אוי, וויי !

כּל-נדרי !

  

אונז זעמיר אלע אויפגעוואקסן אונטער דעם איינדרוק און חינוך אז אונז יידן – ספעציעל די חרדי'שע וועלכע וואוינען אין די ניו יארקע געטא'ס – דארפן זיך האלטן אפגעזונדערט און אפגעטיילט פון די "מאדערנע" גאס, און נישט נשפע ווערן פון זייער דרך און ווערטשאפט, ווייל זיי זענען נישט די 'עכטע' פרומע יידן.

און דאס מערסטע דארף מען האלטן אין קאפ דעם והבדילנו מן התועים, זיך דערווייטערן פון דעם 'שמוציגן נידעריגן גוי', מיט די דרשה'לעך און פשעטלעך זיי האבן אונז דאך 'במילא' נישט ליב ווי ר' שמעון בר יוחאי זאגט שוין אז הלכה היא בידוע שעשו שונא ליעקב וכו' וכו'...

מיר ווערן געלערנט אז די איינציגע מהלך ווי אזוי די יידישע פאלק איז געבליבן מיט'ן קאפ העכערן וואסער און דורכגעשוויצט אלע שוועריגקייטן וואס גלות האט מיטגעברענגט מיט זיך איז געווען דאס "זיך האלטן פעסט", מיר ווערן געלערנט איבער די העארישע אקטן און מסירת נפש'דיגע מאמענטן אונטער שווערד און שוועבל, די פעלזן פעסטע החלטות און אנטשלאסענקייט מיט וואס יידן האבן דעמאנסטרירט דער ואבדיל אתכם מבין העמים אפילו אונטער די שווערסטע אומשטענדן.

און אלעס ווערט צוריקגעצויגן ווי אין איין פאראגראף צום גאולת מצרים וואס די מדרשים פארציילן אונז אז די בני ישראל זענען אויסגעלייזט געווארן בזכות זה וואס זיי האבן זיך געהאלטן בשם לשון ומלבוש, וואס אפילו זייענדיק טיף פארזינקען אין די מ"ט שערי טומאה ארומגענומען מיט פיזישע און גייסטישע נסיונות האבן יידן טרומפירט דעם "שלא שינו את לשונם" און דער זכות האט אויף זיי מגין געווען.

מיין איינציגע שאלה איז, איז דאס אמת? צו קען דאס אפילו זיין? א קבוצה פון 'דרויסענדיגע אימיגראנטן' קינדער פון יעקב, אָן א מהלך אָן א טראדיציע פון געבאטן אדער עפעס וואס זאל זיי האלטן, פארזינקען אין די טומאת מצרים צענדליגע יארן, זיי מיט די ווייב און קינדער, קיינער האט נישט גערעדט קיין מצרי'ש?

איי וועט איר האבן א שאלה הלמאי איך טרוי זיך מפקפק צו זיין אין דברי חכמינו ז"ל? אדרבה לאמיר אונז ביידע א קוק טאן אין יוצר וואס מען האט געזאגט דעם פארלאפענעם ערשטן טאג שבועות ביי שחרית, ווי ר' אלעזר דער בעל הפייט ברענגט ארויס די כתב און לשון פון די לוחות וואס גאט האט געגעבן פאר כלל ישראל ביים הר סיני, (אפשר האסטו נישט געזאגט יוצר ווייל עס איז צו לאנג און דו שמועסט געווענדליך דאן, אבער איך זאג עס גראדע יא, עס איז גוטע שרייבעריי.. געשריבן דורך פשוטע פאעטן וואס זענען אנגענומען היינט אלס צדיקים וקדושים ביי אונז, אפשר וועל איך אויך איין טאג זיין א צדיק וקדוש.. ווער ווייסט)

שטייט אזוי; "אָז בכתַב אַשורית, ובלשון עִברית, ובדבור מִצרית, הנחַלתָ לבַת עִברית".

"ובדבור מִצרית" - דער באשעפער האט גערעדט צו די יידן וועלכע שפראך? "בדבור מצרית"! נישט לשון הקודש נישט די לשון פון די אבות, נאר פראסט און פשוט מצרי'ש! ווי דער ילקוט שמעוני איז עס מסביר 'א"ר נחמיה מהו אנכי לשון מצרי הוא...' אז דער באשעפער האט פרובירט צו רעדן צו די יידן בלשון הקודש אבער... ער האט גערעדט צו טויבע אויערן, די יידן האבן נישט פארשטאנען קיין מילה אחת וואס ער רעדט ווייל זיי האבן נישט געקענט אזא שפראך, האט ער נישט געהאט קיין צווייטע ברירה – זאגט דער מדרש - נאר האט געמוזט קאמיוניקירן מיט זיי בדבור מצרית, ווייל 'נאר' דאס האבן זיי פארשטאנען!!!

אייייייין מינוט, שטאטעלעך, וואס גייט דא פאר?? איך האב אייביג געמיינט אז לא שינו את לשונם? צו האבן די יידעלעך געפייגערט צו הערן ווי גאט רעדט מצרי'ש אז זיי האבן דעסיידעד זיך צו מאכן לשון קודש אומ-פארשטייענדע? וואספארא מין שפיל און באבע-מאסע איז דאס אז זיי לא שינו את לשונם?

נאכמער, די מהרש"ם זאגט אז בייטן די שפראך ללשון העמים איז גאר אן עבירה און איז "מעכב די גאולה בידים", נו וויאזוי האט געקענט זיין א גאולה לויטן מהרש"ם ווען רעדן די גוי'אישע שפראך איז דאס גאר מעכב?

'אנכי ה' אלקיך אשר הוצאתיך מארץ מצרים' הייבט זיך אן די ערשטער געבאט. גאט זאגט, איך בין נתפעל אז עטס רעדטס נישט קיין מצרי'ש און איך האב ענק אויסגעלייזט ווייל עטס רעדטס נאר לשון קודש במילא לאמיך רעדן צו ענק אין מצרי'ש...?!?!

אוי מיין קאפ שווינדעלט מיר... וואספארא מין סתירה און קאפ פארדרייעניש איז דאס??

מהו אנכי לשון מצרי הוא.

די סאמע ערשטע ווארט פון די עשרת הדברות וואס גייען מאכן כלל ישראל אן אתה בחרתנו לדורות עולם.

די סאמע ערשטע ווארט פון די געבאטן וואס גייען מאכן יידישע קינדער א גוי קדוש.

די סאמע ערשטע ווארט וואס יידן האבן געהערט און געזען די קולות מיט וואס די גאנצע וועלט האט געדינערט.

די סאמע ערשטע ווארט וואס די שכינה אליין האט געזאגט עפענענדיג אלע הימלען העכערן קאפ.

די סאמע ערשטע ווארט וואס האט ארויסגעשלעפט די נשמות פון ששים רבוא און זיי צובלאזן מיילן ווייט פון קדושה און התרגשות.

איז געווען "מצריש"!!!

דעם ואבדיל אתכם מכל העמים האט זיך אנגעהויבן מיטן לשון העמים, די תורה אין ווי עס שטייט דער לאו פון ובחוקותיהם לא תלכו –מען זאל זיין אפגעטיילט פון דעם גוי, סיי פון זייערע מעשים, און סיי פון לשונם ומלבושם – האט זיך אנגעהויבן מיט'ן לשון פונעם גוי.



נו יידאלאך פרעג איך אייך, ווי אזוי קען מען צו גיין צום יו"ט שבועות אָן אַן אלטער אידישער לידל אויף יו"ט??

אברהם רייזן ע"ה – א רוסיש געבוירענער אום 1876 – האט אימעגרירט קיין אמעריקע אום 1914 און איז געווען פון די שטארקע שרייבער אין "דער טאג", "פרייהייט", און בפרט אינעם "פארווערטס" ווי ער האט זינט 1929 געשריבן א הערליך קורצע מעשה וואך איין-וואך אויס אן קיין שום אפשטעל.

שוין אין אינגען עלטער איז זיין טאלאנט פון פאעזיע געווארן אנערקענט ביי "שלום עליכם" און "י. ל. פרץ" (פאפולערע יידישיסטן וואס וועלן באשריבן ווערן אין דעם קומענדיגן געלעגענהייט) וואס האבן איהם שטארק געהאלפן און פאבליצירט זיין שרייבעריי, זיינע ביכער און שפילן וואס ער האט געשריבן האבן אלע געהאט א ספעציעלע אייגנארטיגען שמעק אז עס האט זיך ממש דערקענט אז עס איז פון אברהם רייזן'ס האנט.

אברהם איז נישט געווען סתם א יידישער שרייבער און קענער, נאר גאר איינע פון די 'טאטעס' און עפענער'ס פון יידישיזם, געווען איז ער א ברענעדיגער  אקטיווער אידישיסט וואס האט געשטיצט און געשטארקט יידיש איבעראל, אסאך קרעדיט קומט זיך איהם פארן מוטיגן און איבערצייגען יונגע וואקעלדיגע שרייבער און דזשורנאליסטן צו שרייבן און באריכטן און רעדן אין יידיש.

אוועק פון דער וועלט איז ער אום 1953 אלט זייענדיג 77 יאר.

ò

דאס איז א ליד וואס ער האט געשריבן לכבוד שבועות, אונטערן קעפל "נאָך גרינס". ווי ער ברענגט ארויס מיט זיין ספעציעלער חן די 'רשות' און מעגליכקייט וואס די קינדערלאך האבן צו קענען גיין הנאה האבן און רייסן בלעטעלעך אין וואלד אן דארפענדיג מורא האבן פונעם רבין'ס "קאנטשיק" וכד', אלעס וויבאלד עס קומט דאך דער גרויסער יו"ט שבועות.

נאָך צװײַגעלעך קינדער, אין װאַלד לאָזט זיך גיין

און פֿרײלעך מיט לידער כּסדר, 

אַזױ װי עס װאָלט אױף דער װעלט ניט געװען

קײן רבי, קײן קאַנטשיק, קײן חדר.

נאָך צװײַגעלעך קינדער, נאָך צװײגעלעך גײט

און פּוצט אױס די אָרעמע שטיבלעך,

דער װאַלד איז ניט װײַט, בײַ דעם שטעטל ער שטײַט 

און קוקט אַזױ װײך, אַזױ ליבלעך. 

פֿאַרװוּנדערט װעט װערן דער אַלטער, דער װאַלד:  

װאָס טוען דאָ ייִדישע קינדער?

דערצײַלט אים: ס'איז שבועות - דערצײַלט עס אים באַלד 

און זאָל אים ניט זײַן צו קײן װוּנדער...

און זױמט זיך װאָס לענגער און רײַסט װאָס מער אָן,  

ניט האָט פֿאַר די טאַטעס קײן מורא:

הײַנט מעגט איר אין װאַלד זײַן, מ'װעט גאָרנישט אײַך טאָן

עס איז דאָך לכּבוד דער תּורה! 

א גוט יו"ט אלע ליינער!

"יצחק (באַשעװיס) זינגער" איז געווען דער סאמע לעצטער באקאנטער שרייבער וואס האט געשריבן אויף יידיש, געבוירן יארע 1902 אין פוילן, צו זיין מאמע בת שבע – נאך וועם יצחק האט גענוצט זיין פען-נאמען באשעוויס (בת-שבע'ס) – וואס איז געווען די טאכטער פון בילגאריי רב. זיין טאטע איז געווען דער ראש ישיבה אין ראדזימין, און שפעטער א רב אין ווארשע.

נאכן קריג האט ער געוואוינט אין ניו יארק (נו ווי דען?) און איז געווען דער באקאנטער שרייבער אין 'די פארווערטס' וואס חוץ זיין עמטליכען פען-נאמען באשעוויס האט ער זיך אויך באנוצט מיט די פען-נעמען ווארשאווסקי און ד. סגל., זיינע שטארק פאפולערע ביכער, שפילן, און ארטיקלען זענען על פי רוב אלעס געווען געשריבן אין לויטער יידיש.

באקומענדיג די נאבעל פרייז אין ליטעראטור אין 1978, האט ער אנהויבענדיג זיין דרשה ביים באנקעט געבעטן אז ער וויל קודם רעדן אפאר ווערטער אין יידיש כאטש וואס קיינער אין זאל וועט נישט פארשטיין זיינע ווערטער, זאגענדיג אין א קאמיש-ווייטאגליכע טאן אז אין דעם זאל ווי ער רעדט יעצט האט נאך קיינער געהאלטן א רעדע אויף די יידישע שפראך ביפאר, און נאר גאט ווייסט אויב עמיצער וועט נאך אמאל רעדן יידיש דא...!

און אנגעהויבן האט ער אין יידיש ווי פאלגענד: "די גרויסע כבוד וואס די שוועדישע אקעדעמיע האט מיר אנגעטאן, איז אויך אן אנערקענונג פאר יידיש, א שפראך אין גלות אן א לאנד, אן גרעניצן, נישט געשטיצט פון קיין שום רעגירונג, א שפראך וואס פארמאגט כמעט נישט קיין ווערטער פאר וואפן, עמעניציע, מיליטערישע איבונגען און טאקטיק...."

און צום סוף פון זיין רעדע (אין ענגליש) ברענגט ער ארויס מיט א טאן פון קענטליכע האפענונג אז אפילו אז טייל רופן אן דאס יידישע שפראך ווי 'טויט', דאך זעהט מען אז לשון הקודש וואס איז 2000 יאר געווען א טויטער לשון איז אבער היינט פלוצים געווארן א מעכטיגער שפראך אויף א גאר וואונדערליכן פארנעם, און די זעלבע קען נאך איין טאג פאסירן צו יידיש.

"יידיש האט נאכנישט געזאגט איר לעצטע ווארט" זאגט ער מיט זיכערקייט. "יידיש פארמאגט אוצרות וואס איז נאכנישט געווארן אנטפלעקט צו די וועלט, יידיש איז געווען דער צינג פון מארטירער און הייליגע, טראכטער און קאבאליסטן, ריין אין הומאר און אין זכרונות וואס די וועלט וועט קיינמאל פארגעסן, יידיש איז די קלוגע שפראך פון אלע, די לשון פון שרעק און האפענונג צוזאמען."

אויף די פראגע פארוואס ער זיך שטענדיג געהאלטן אזוי שטייף מיטן שרייבן דוקא אין יידיש כאטשיג וואס ער האט געזעהן קלאר אז די שפראך גוסס'ט, האט ער געזאגט, "עס קען אפשר טאקע זיין אז יידיש שטארבט, אבער דאס איז די איינציגע שפראך וואס איך קען גוט, יידיש איז מיין מאמע'ס שפראך און א מאמע איז קיינמאל באמת טויט!!"

איי ווי ציטערדיג און ווארעם זענען זיינע ווערטער, אידיש איז די מאמע'ס לעבעדיגער שפראך, אנגעפילט מיט זכרונות און היסטאריע, אנגעזאפט מיט בלוט און אמונה, א ריכטיגער 'גלות שפראך' וואס איז נישט אפהענגיג אין קיין שום ספעציפישן לאנד אדער סביבה, א נפשיות'דיגער און ממשות'דיגער דיבור וואס האט מיט געוואנדערט מיטן איד ווי אימער ער האט זיך געשלעפט אדער פארוואגעלט געווארן, א שפראך פיל מיט מתיקות, חיזוק און הומאר, און אזוי אויך א שפראך פיל מיט טרויער, ווייטאג און האפענונג.

א שפראך וואס האט נישט אינטערסירט צו פערפאסן נייע ווערטער אויף פרישע אויסטרעפונגען און ערפינדונגען, א שפראך וואס האט נישט געזוכט צו ווערן בעסער ווי אמאל.

און דאס האט זיך קלאר דערקענט אין אלע דורות אז אפילו די אידן וואס האבן פון אלעם הייליגן זיך אפגעלאזט און זיך פארמישט בין הגוים, באגראבן האבן זיי דאס גאנצע יידישקייט אבער געהאלטן דעם הספד האבן זיי אין די יידישע שפראך! דאס אלע יארן געהאלטן נאנט צום הארץ און זיך געזשאלעוועט מיט'ן מאמע לשון מיטן גאנצן קראפט און דאס נישט געוואלט און געקענט אראפוואשן פון צינג.

און בפרט בזמן הזה ווען דער אלגעמיינער דזשורנאל ווערט דינער פון טאג צו טאג און דער פארווערט'ס פרובירט צו דעקן אירע דער'דריקטע' חובות, און אידיש ליטעראטור בכלל איז אין דער ערד, אין א זמן וואס צענדליגע קינדער פון היימישע יידיש רעדענדע היימען גייען זיך אוועק און לאזן יידישקייט אונטער זיך, איז א פאקט אז אפילו נאכדעם וואס די תאוה צו קוגל אדער הערינג מיט אייער קיכלעך האט שוין לאנג אויסגעוועפט, דאך פונעם מאמע לשון קען מען זיך נישט געזעגענען, דאס איז עס! עס נאגט דאס אלטער יידישער ווערטל, עס בענקט זיך נאך דער יידישער אויסדריק, עס קלינגט נאך דער אמאליגער אויספשראך, 'איך האב דיך אין דער ערד' זאגט זיך פון זיך אליין בשעת מלחמה, און 'קוש מיך' בלייבט ווי צוגעקלעבט צום מויל בשעת כעסו.

"קטלא קניא" ענטפערט דאס זייער קלאר אויף זיין בלאג ווען ער ווערט אנגעפרעגט דורך א ליינער פארוואס ער שרייבט זיינע ארטיקלען נאר אויף יידיש, " ווייל יידיש איז מיין שפּראַך, ווייל אין יידיש קען אויך מיין נשמה רעדן, ווייל אין יידיש רעדט מען פון האַרצן."

יידיש איז נישט סתם צאמגעקלויבטע שפייעכץ מיט א צונג וואס רעדט ארויס, יידיש איז סאך טיפער ווי דעם, יידיש איז דאס הארץ און נשמה, און ווי ער שרייבט ווייטער בתוך הדברים "גאָרנישט זעטיקט דער מאָגן ווי א היימישער מאכל און גאָרנישט זעטיקט די נשמה ווי אַ היימישע שפּראַך, וואָס עס זאָגט זיך אין יידיש זאָגט זיך נישט אויף אַן אַנדערע שפּראַך."

מסביר צו זיין איז איבעריג, עס איז בלויז אמת ויציב!!!

"ליבי פאללאק" – א נייער באקאנטער נאמען און גאר שנעל אויפגייענדע שטערן אין יידיש - איז אויך אן זון שיינענדער מוסטער ווי ווייט יידיש פארבלייבט צוגעקלעבט צום נפש ווי דער בוים צום שורש, אירע ארטיקלען און לשונות זענען ווי כמים קרים על נפש עיפה, ווי עס דערקענט זיך אויף אירע בלאגן אדער פעיסבוק בלאט וכד', ווי זי וואכט אויף די ווארימקייט פון דעם מאמע שפראך ביי אזויפיל וואס האבן דאס קיינמאל ניטאמאל געשפירט.

עס דערקענט זיך די ספעציעלע הנאה און גלוסט וואס אירע – אפילו נישט תורה ומצוות אינטערסירטע - ליינער ווייזן ארויס דייקא איבער אירע "יידישע" ווערטער, די יידישע אויסדרוקן און לשונות שמייכעלט צו זיי און ווארעמט עפעס אויף טיף אינעווענדיג, וואס כולי עלמא מודה אז אויף ענגליש וואלט עס נישט געהאט די זעלבע השפעה.

אזוי איז דא נאך אסאך אסאך פארשידענע פיגורן און וועבזייטלעך, דאס איז נאר דער טיפה מן הים פון עקזעמפלארן בנוגע די גלוסט און צוגעבינדענקייט צום לעבעדיגן מאמע לשון.

  

בראשית ברא, צום אנפאנג פונעם באשאפונג פון די דאזיגע וועבזייטל, איז וויכטיג מיט אפאר קורצע און מחשבה'דיגע שורות צו ערקלערן דעם ציל און שאיפה פון דעם אונטערנעמונג.

דער שפראך "אידיש" - וועלכער איז באקרוינט מיטן באחנ'טן צו-נאמען 'מאמע לשון' - איז דער היימיש רעדענדער שפראך ביי אידן אומעטום, עס איז דער שפראך וואס איז באמת 'איד'יש צוליב דעם וואס קיין גוי קען נישט - און האט נישט קיין  שום אינטערעסע צו - דעם שפראך, עס איז דער לשון וואס מאכט אידישע קינדער פילן היימיש צווישן זיך און - אין א געוויסן זון - אפגעזינדערט פון די גוי'אישע שפראך און הנהגה.

אידיש איז בא'חנט, אידיש איז רייך, און אידיש איז א שטיק (קורצע, ווי מען וועט באשרייבן אין צוקונפט) היסטאריע, אבער דאך איז דאס א ווייטאגליכער פאקט אז עס צאנקעט ווי א ליכטעל און גייט צוביסלעך אויס, אידישע שפראך-קענער שטארבן אויס, אידיש רעדענדע ווערן ווינציגער און ווינציגער פון טאג צו טאג, די שפראך פון די מדינות ווי מען וואוינט נעמט איבער דאס לשון ביי רובא דרובא רעגולארע המון עם, אז אפילו ביי די וואס רעדן יא בלויז אידיש ווערן אלס מער און מער ווערטער אויפגעטוישט מיט די ווערטער פונעם לשון המדינה, און לויט ווי עס קוקט אויס וועט אידיש פארבלייבן א טאג-טעגליכער שפראך בלויז ביי די שטארק פרום פאנאטישע קהילות און מקומות, אבער אן קיין 100 פראצענטיגע פארזיכערונג אז עס וועט פארבלייבן אויף אלעמאל.

די חכמי העולם זאגן פאראויס אז אין 90 יאר ארום וועלן 90% פון די היינטיגע שפראכן שוין מער נישט זיין רעלאטיוו, און דער וויסנשאפטליכער 'דעוויד בעריסאן' זאגט גאר אז דאס וועט שוין זיין אין יאר 2050.

  

 כהיום זענען פארהאן אן ערך פון 6900 שפראכן אויף דער וועלט, וואס 2000  דערפון האבן נאר ווינציגער ווי בלויז טויזענט מענטשן וואס קענען די שפראך, 94% פון די 6900 שפראכן ווערן גענוצט נאר דורך א נישטיגע 6% פון די גאנצע וועלט, וואס דאס מיינט אז בערך 6486 שפראכן ווערן גענוצט אויף גאר א קליינעם פארנעם פון בלויז דורך אפאר הונדערט מענטשן.

מען קען פיל ארומרעדן איבער די ווארהייט פון די פאראויסזאגונגען, אבער איין זאך איז זיכער אז עס איז א פאקט אז שפראכן שטארבן אויס, די שטערקסטע סיבה צו דעם איז אז ווען א געוויסער שבט באזעצט זיך אין א לאנד און רעדן זייער'ס א גע'ירש'נטן שפראך, זייערע קינדער אבער וואקסן אויף אין די לאנד'ס שולע'ס, זיי לערנען און פארברענגן אין די לאנד'ס שפראך, ציען זיך שפעטער אוועק פון עלטערן'ס שטוב און באזעצן זיך ווי עס שמעקט זיי, און צוביסלעך ווערן די דורות מער און מער דערווייטערט פון דעם זיידענ'ס שפראך.

די סיבה פארוואס אידיש האט זיך אבער דאך געהאלטן איז צוליב דעם וואס מיר זענען זייער פארשלאסן פון די ארומיגע השפעה און און לאזן נישט צו - נאר גאר פארקערט, מיר שפייען אויס און זענען ממאס - דאס נישט אידישע לעבן פון די סביבה ווי מען איז באזעצט, די קינדער לערנען תורה - אויף וואס מיר דארפן נישט קענען די לאנד'ס שפראך - און מען ציעט זיך קיינמאל אוועק פון די היימישע סביבה, און אזוי פארט די באן אויף די רעלסן.

אבער... דא ליגט דאס הונט'ל באגראבן, דער פאקט ווייזט אבער אז אין די לעצטע יארן האבן א ריזיגע ציפער פון היימישע קהילות אין פארשידענע מקומות נאכגעלאזט און אויפגעגעבן אידיש און אנשטאט דעם איבערגענומען דעם לאנד'ס שפראך לגמרי. צו איז דאס אין אמעריקע ווי טויזענטער טויזענטער רעדן און קענען בלויז ענגליש, און אפילו דאס אז דער טאטע אדער זיידע קענען נאך א פיינעם אידיש, די קינדער און אייניקלעך לערנען אין חדר און אין שולע אלעס אויף ענגליש, די חברים אדער חברטע'ס צווישן זיך רעדן בלויז ענגליש, אזוי ווערט דאס דער היים שפראך, און דאס איז עס.

און בפרט דערקענט זיך דאס אין ארץ ישראל, ווי טויזענטער האבן מקבל געווען די העברע'יאשן שפראך פון לאנד, און דאס אדאפטירט לגמרי צום טאג טעגליכן לעבן, אזש עס זענען פארהאן היימישע קהילות ווי דער יונגער דור (30-40 און יונגער) קענען נישט קיין מילה אחת אידיש, און אז דו וועסט זיי פרעגן אויף אידיש ווי דער גראסערי איז וועסטו עס ווייטער קענען גיין זוכן... און אז דו וועסט איהם פרעגן ווי אזוי ער הייסט, וועט ער דיר ענטפערן מיט פארלוירענקייט "מה?"

עס איז ברור כשמש אז די צוויי פיס אויף וואס דער אידישע שפראך שטייט זענען שוין זייער אפגעשוואכט, און די  מאמע לשון ווערט צוברעקעלט און עס צופאלט, אבער אידיש ליב-האבער פארבלייבן און ליינען און שרייבען אויף אידיש גיט אונז א מין חיות.

לאמיר זין אריינטוהן אין דעם באליבטן און טייערן שפראך און זעהן וואס מער מען קען נאשן דערפון, לאמיר זיך אויסשמועסן די אידישע מחשבות, ארויפברענגן אלטע באשרייבונגען און אידישע ארטיקלען פון די ארכיוון, אלטע פארגעסענע זיסע לידער און טיפע פאעזיע, וואס וועט ערוועקן דאס הארץ און שטילן אונזער תאוה צום "מאמע לשון".